Аёлнинг хўрлиги келди. Суҳбатдошининг тезроқ гаплашиб бўлишини, кейин эса ўзи ваъда қилганидек, унинг учун ҳам вақт ажратишини кутаётганди.
Ниҳоят, қамоқхона бошлиғи гўшакни жойига илди. Кейин ўрнидан турди-да, таниш меҳмон билан юзма-юз бўлиш учун столни айланиб ўтди ва унинг рўпарасига ўтирди.
— Яна ўша гапми?
Аёл миқ этмади. Унинг маъюс чеҳрасида мунгли кўзлари билан уйғунлашиб кетган тортинчоқлик, паришонхотирлик ва истиҳола бор эди.
— Ахир, опа, сизга айтдим-ку, бизга ишчи ходим керак эмас, бошқа жойга учрашинг, деб.
— Укажон, олдин қулоқ солинг, мен ишлашим керак. Шунчаки фаррошлик қилмайман, ишимни тугатгач, бошқаларга ҳам ёрдамлашаман. Ҳамма ёқни кунига икки марталаб тозалаб чиқаман.
— Бўлмайди, бу гапларингиздан наф чиқмайди.
— Уч марта ювиб, тозаласам-чи? — бирдан кутилмаган қарорга келган одамдек кўзлари чақнаб кетди аёлнинг.
— Бўлмайди, — бошлиқ ўз фикрида қатъий туриб олганди.
У ўрнидан туриб, креслосига ўтирди. Суянчиғига бошини қўйиб, бирпас хаёлга берилди. Унинг оғзига термилиб, тобора ичикаётган аёл:
— Маош керакмас, қорним тўйса, қатнашимга йўл кирам бўлса бўлди, — деди ғамгин овозда.
— Битта гапдан қолинг энди! — кескин гапирди бошлиқ ғазаб билан. — Намунча ёпишиб олдингиз, а?
Эркак шу гапни айтишга айтди-ю, аёлга қараб юраги алланечук бўлиб кетди. Аёлнинг қизғиш юзи ғамгин ва ачинарли тус олган, яна бирор қаттиқроқ гап эшитса, йиғлаб юборадигандек эди гўё.
— Сиз мендан ранжиманг, опа, — унга тасалли беришга уринди бошлиқ. — Очиғи, мендан нима исташингизни билолмаяпман. Иш сўраб келган кунингизоқ маслаҳат бердим ахир. Ўша дўконга нега бормадингиз? Сизга нимаси ёқмади, шароитими? Менга тўғрисини айтинг, опа, бу ерда бирор яқинингиз борми? Фақат ростини айтинг!
— Ҳа, — бошини қимирлатди аёл.
— Ким у?
— Катта ўғлим! Болажоним!
У ортиқ гапиролмади, йиғлаб юборди.
— Лекин сизга бундан наф чиқмайди-ку. Барибир, қамоқхонани маҳбуслар ташқарида юрганда тозалайсиз. Ўғлингиз билан бир вақтда бир жойда бўлолмайсиз. Уни кўролмайсиз ахир. Бу мумкин эмас.
— Ақалли узоқдан бўлса ҳам кўриб турсам бўлди. У юрадиган йўлакларнинг чангини ювиб тозалаб қўйсам, у овқатланадиган столнинг устини артиб қўйсам бўлди, менга шунинг ўзи кифоя.
Аёл яна кўз ёшларига эрк берди. Ўзини қўлга олишга уринди. Рўмолининг учини ғижимлаб, кўз ёшини артди, лекин… Бошлиқ «Ҳаммаси тушунарли», дегандек чуқур нафас олди. Орадан бироз вақт ўтгач, сўрашга жазм этди:
— Нимага қамашган?
Ўртага бир лаҳзалик сукут чўмди. Аёл узун, ингичка бармоқларини букиб-эгганча ўтирарди. Унинг боши эгилиб қолган, юзида эса изтироб учқунлари бор эди. Бир маҳал у кўзларини юмди-да, оҳиста сўзлай бошлади:
— Ҳаммасига ўзим айбдорман. Унга ҳеч қачон оналик қилолмадим. Раҳматли эрим билан турмуш қурганимиздан сўнг унинг олдин ҳам оиласи бўлгани, икки яшар боласини хотинига тутқазиб, ажрашганини билдим. Фарзандимиз уч ёшга тўлганида эса собиқ хотини вафот этгани ҳақида хабар келди. Эрим ўғлини уйга олиб келди. Мендан унинг учун ҳам қучоқ очишимни ялиниб-ёлворди. «Турмуш — мушт», деб барига чидай бошладим. Эрим ҳаётлигида сабрим етди. Аммо у вафот этганидан сўнг саккиз яшар ўгай ва беш яшар ўз болам этагимда қолди. Ўшандан кейин эслолмайман мен гумроҳ қачон унга — Фурқатга қучоғимни очганимни. Ҳар гал унга қарасам, йўқотган йилларимни, бахтимни ўйлардим. Бу эса тобора нафратга айланиб кетган экан. Биласизми, Фурқат оғир-босиқ, ўйлаб иш қиладиган, кўнгли очиқ ва содда бола бўлиб улғайди. Фарҳод эса бутунлай тескариси.
— Фурқат ўгай ўғлингизми?
— Ҳа… Нуқул таъна-дашномлар, даккилар остида яшади, кўзимга қадалган ниш бўлиб яшади шўрлик. Мен гумроҳлик қилдим. Ҳаммасини тушуниб етганимда эса…
— Айнан нимани?
— Шу кунгача унинг шаънига айтилиб келинган даккилар, аслида, унга эмас, Фарҳодга қаратилиши лозим экан.
Она яна йиғлаб юборди. Бошлиқ уни қандай овутишни билмай, сув қуйиб узатди. Аёл бир нуқтага тикилган кўйи давом этди:
— Шу кунгача Фарҳоднинг барча айбини, қилмишларини, хатоларини Фурқат тўғрилаб келган экан. Унинг хатолари, айблари учун жазоланиб келган, энг муҳими, у ҳеч қачон ва ҳеч кимга миқ этиб оғиз очмаган. Ҳаммасини ўз ихтиёри билан, ўз хоҳиши билан қилган. Бутун теварак-атроф, қўни-қўшни, қариндош-уруғ ва оиласи олдида ҳамиша у ёмонотлиқ бўлиб келган.
— Уни бунга нима мажбур қилган деб ўйлайсиз? — истамайгина сўради бошлиқ.
— Ўғирликни назарда тутяпсизми?
— Ҳа.
— Фурқат бундай қилмаган. У қилмаган бу ишни.
— Яъни?!
— Бунинг энди аҳамияти йўқ, биласизми, нима?..
Аёл у ёғини гапирмади. Сумкасини титкилаб, битта увадаси чиқиб кетган мактубни олди ва уни бошлиққа тутқазди. Бошлиқ кўзойнагини тақиб, уни ўқишга тушди.
— Буларни, барибир, ҳис қилолмайсиз, сиз шунчаки, мен қалам билан белгилаб қўйган жойни ўқинг, овоз чиқариб ўқинг!
У мактубда кўрсатилган қисмини ўқишга тушди:
— Энди нима аҳамияти бор, сен онамни эҳтиёт қил! Саволингга келсак, менинг борим ҳам, йўғим ҳам билинмайди, барибир. Онамга бирор кор-ҳол бўлишини истамайман, сендан илтимос, онамни эҳтиёт қил! Доим ёнида бўл!
Бошлиқ жим бўлиб қолди. Аёлга қаради. Унинг кўзлари ёш билан тўлиб қолганди. Бу нигоҳ бошлиқни аёлдан юзини ўгиришга мажбур қилди.
— Ўғирликни Фарҳодингиз қилганми? — деб сўради сўнг.
Аёл жавоб бермади. У жавоб бера олмасди. Бошлиқ ўрнидан турди. Хонада у ёқдан-бу ёққа қатнай бошлади. Бироздан сўнг столи олдига келиб, гўшакни кўтарди:
— Бўроновни чақириб беринг!
У гўшакни қўйиб, аёлга ўгирилди. Унинг минг илтижо, илинж билан термилиб турган кўзларига бир муддат қараб, ниманидир уқиб олишга ўзида куч ҳам, илож ҳам тополмади.
— Сизга ёрдам беришга уриниб кўраман, — деди кейин синиқ овозда.
Аёлнинг юзи бирдан ёришиб кетди. Худди орзу қилган қўғирчоғига эришган қизалоқдай кўзлари чақнаб, лабларига табассум югурди.
— Раҳмат сизга, укажон, илоҳим болаларингизнинг роҳатини кўринг! — дея миннатдорчилик билдирди майин оҳангда.
* * *
Орадан йигирма олти кун ўтди.
Панжара ортидаги қуёш нурларини теваракка тақсимлай бошлайди. Икки дунёни ажратиб турган панжара. Бир томонда мис идишнинг жаранги «Ҳаёт давом этяпти», деган куйни чалса, панжаранинг бу томонидаги «Ҳали битмаган ҳаёт»ни эса супургининг шитир-шитири билан челакдаги сувга шалоб этиб тушган латтанинг овози тараннум этади. Ичкаридаги мис идишнинг жаранги ташқаридаги афсус ва надоматга йўғрилган юракнинг қалб нидоси бўлиб янграйди. Ташқаридаги шалоплаш ва шитирлаш ичкаридаги муштоқ кўнгилнинг кўз ёшию, юрагидаги хавотирга монанд шитирлайди ва бу шитирлаш хаёл ёрдамида панжарадан ташқарига қочиши мумкин-у, бироқ юракни тарк эта олмайди.
Вақт бу оламдаги бир кунлик паймонаси тўлганини англаб, этагини йиғиб олгани заҳоти теваракка қоронғилик ёйила бошлайди. Аллакимнинг юзига соғинч, аллакимнинг юзига хавотир ёйилади. Бири панжарага умидсизлик билан тикилса, яна бири туганмас умид билан мўлтирайди. Бири панжарадан ташқаридаги ҳаётга ҳавас қилиб, хаёлларга берилса, иккинчиси панжарадан ичкарига киришни орзу қилиб, ўша ерда юраги ором топишига ишонади.
— Бир юз ўн иккинчи, берироқ тур!
Қўриқчи йигитнинг назарида думи гажак катта бир чаёнга ўхшаб туйилади, овози билан заҳарлайди. Ўқтин-ўқтин талпиниш ташқи оламда қолиб кетади, бўлак-бўлак умид эса ички дунёда мўлтирайди. Бири ўз фикри, амали ва таваракдагиларнинг гапларидан озодлик истаб, ичкарига қўл силкитиб қолса, иккинчиси ҳеч қачон рўшнолигу қозоннинг қириндисичалик меҳр тополмаган ўша дунёга тағин ва тағин, устма-уст интилаверади, интилаверади. Аммо нима бўлганда ҳам ҳар иккала кўнгилда том маънода куч, чидам ва хотиржамлик бор. Холбуки, туннинг тонги, ўтмишнинг бугуни, бугуннинг эса келажаги бор. Ваҳоланки, биз истаймизми, йўқми, тонглар отаверади, кунлар ўтаверади. Ўғлига муштоқ она, демак, ҳаётнинг эртаси бор экан, ўғлининг дийдорини қайталайди. Болажониси билан дийдорлашувини таъминлайдиган супургиси ва фартугини меҳр билан силайди ва шкафнинг ичига, латтани челакка солиб қўяди.
«Эртагача, болажоним», дея шивирлайди она қўриқчиларнинг қуршовида кетиб бораётган маҳбус ўғлининг ортидан термилганча. Кейин кўз ёшларини рўмолининг учи билан артиб қўяди. Бир қўли билан дунёни тебратиб турган онасидан бехабар ўғил эса доим онасига муштоқ бўлиб, аммо ҳавода муаллақ қолиб келган қўлларини орқага қилиб, камераси томон одимлайди. Озодликда қўллари олдинга талпинарди. Онаси бор эди, ахир у томонда.
Ўғил эртага яна шу майдонда бўлади, шу панжарадан ташқарига термилиб ўтиради. Онасига далда бўлгудек умидлари билан тикилади.
Она эртага яна шу майдонни супуради, йўлакларни ювиб, тозалаб қўяди… Ахир эртага бу ерлардан болажониси ўтади.
