Тахминан 66 миллион йил муқаддам Ерда космик миқёсли офат юз берди. Ўша куни ўлчами 10–15 километр бўлган астероид жуда катта тезлик билан келиб, ҳозирги Мексика кўрфази тубида жойлашган ҳудудга бориб урилган. Бу жой Юкатан яриморолидан шимолроқдан жойлашган бўлиб, бу ерда денгиз тубида ҳақиқатан ҳам улкан чандиқ – кратер мавжуд.
Ушбу космик объектнинг келиб урилиши бутун сайёра бўйлаб мислсиз талафот ва табиий офатлар занжирини келтириб чиқарган. Хусусан, фавқулодда улкан цунами ва ёнғинлар ҳосил бўлган. Унинг кетидан эса иқлимнинг кескин совиши рўй берган. Натижада кўплаб турдаги ўсимлик ва ҳайвонлар Ер юзидан бутунлай қирилиб кетди. Чунончи, ўшанда динозаврларнинг куни битган эди. Сайёрамиздаги тирик мавжудотларнинг яшаш шароити драматик тарзда бутунлай ўзгариб кетган.
Ўйлаб қаралса, ўлчами 10–15 километр бўлган қоятошдан иборат астероид космик масштабларда қараганда жуда кичик нарса бўлиб кўринади. Таққослаш учун, Ернинг диаметри 12 740 километрни ташкил этади. Ўйлаб кўринг, 15 километр қайда-ю, 12 740 километр қаёқда! Маълум бўлмоқдаки, динозаврлар эрасига нуқта қўйган ўша астероид Еримиздан минг баробар кичик экан. Уни, космик ўлчамда қараганда, Ерга нисбатан «қум зарраси» деса ҳам хато бўлмасди аслида. Хўш, унда шу даражада катта кўламли, глобал талафотларни у қандай қилиб келтириб чиқара олди?
Гап шундаки, кундалик ҳаётда биз жуда имиллаган ҳаракат тезлигига кўникиб қолганмиз. Ваҳоланки, ўша глобал фожиада ҳамма нарсани, келиб урилган ўша астероиднинг тезлиги ҳал қилган. Яна таққослаймиз: ўртача тезликда шошмасдан яёв кетаётган одам соатига 4 километр йўл босиши мумкин. Шаҳар шароитида машиналар ўртача 60 километр/соат тезлик билан юради. Фуқаро авиацияси самолётлари эса камдан-кам ҳоллардагина минг километр/соат тезликка эришади.
Коинотда эса ҳаммаси бошқача. Энг паст тезлик билан Ер атмосферасига кириб келадиган метеор ҳам бир сонияда 11 200 метр масофани босиб ўтади. Бу дегани, унинг тезлиги соатига 40 320 километрни ташкил этади деганидир! Энди яна таққосласак, энг тезкор пойга автомобиллари ҳам, энг тезкор қирувчи самолётлар ҳам, хуллас, ерда учадиган ва юрадиган ҳеч нарса бунча тезликка чиқолмайди. Ерга коинотдан кириб келадиган метеоритларнинг тезлиги товуш тезлигидан 35 баробар юқори бўлади. Ер ўзи ҳам Қуёш атрофида жуда катта тезликда ҳаракатланади. Сайёрамизнинг орбита бўйлаб ҳаракати 30 километр/сонияни ташкил этади! Фаэтон номли астероид, масалан, перигелийда (Қуёшга энг яқин келган вақтда) 200 километр/сония тезликка эга бўлади. Тасаввур қиляпсизми, атиги бир сонияда бу ғадир-будир қоятош нақ 200 километр масофани босиб ўтади!
Бу жуда катта тезлик кўрсаткичлари ўзи билан жуда улкан миқдордаги кинетик энергия захирасини ташиб юради. Улар бошқа йирикроқ объект, масалан, Ер сингари сайёра билан тўқнашганда жисм ташиган бутун кинетик энергия бир лаҳзада зарба ва иссиқлик энергиясига айланиб кетади. Бу энергиянинг сақланиш қонунидан келиб чиқадиган оддий хулоса бўлиб, лекин бунинг оқибатлари сайёра кўламида ҳам мислсиз офатларга сабаб бўлади. Боз устига, физика қонунлари шундайки, Ерга келиб урилаётган объект тезлиги икки марта орца, унинг келиб урилишидан ҳосил бўладиган энергияси тўрт баробар ортади; тезлик уч баробар ортиши эса зарба энергиясини тўққиз марта кучайтиради ва ҳоказо. Яъни зарба кучи тезликнинг квадратига боғлиқ бўлади. Метеор Ер атмосферасига кириб келишида милтиқдан отилган ўққа нисбатан 30 баробар катта тезликка эга бўлади. Бу дегани, унинг бориб урилган жойидаги зарба кучи ўқ текканидан кўра 900 марта кучлироқ бўлади демакдир!
Бахтимизга, бундай тўқнашувлар олдини оладиган ва бизни космик зарбалардан муҳофаза қилиб турадиган қобиқ – Ер атмосфераси мавжуд. У анча-мунча нарсани ўз ишқаланиш кучи орқали қиздириб, Ерга етиб келгунича ёниб йўқ бўлиб кетишига сабаб бўлади. Айниқса зичлиги паст бўлган кичик жисмлар Ер атмосферасидан омон ўтмайди ва уларнинг аксарияти сайёрамиз сиртига етиб келгунича ёниб, буғланиб йўқ бўлиб кетиб бўлади. Фақат йирик ва қаттиқ метеоритларгина тўлиқ ёнишга улгурмай, Ер сиртигача етиб келади. Уларнинг ҳам аксарияти денгиз ва океанлар сатҳига ёки кимсасиз ҳудудларга қулайди. Камдан-кам ҳолларда Ерга етиб келган метеорит аҳоли яшаш жойларига тушади ва жиддий зиён етказиши мумкин.
Масалан, 1908 йилнинг 30 июнь куни Сибирнинг Тунгуска деган ҳудудида шундай бўлган. Ўшанда ўлчами 150–300 метр атрофида бўлган объект Подкаменная дарёси яқинидаги ўрмонга қулаган. У ёрқин из қолдириб ҳаводан учиб кириб келган ва катта зарба тўлқини ҳосил қилган тарзда Ерга урилган. Натижада 30 километр радиусдаги ўрмонда барча дарахт ёниб кул бўлган. Тупроқ ҳам яхшигина силкинган ва Сибирдаги аксарият аҳоли пунктларида енгил зилзила қайд этилган. Силкинишларни ҳатто Ғарбий Европа сейсмик станциялари ҳам сезган.
Бахтли тасодиф сабабли Тунгускага тушган ўша метеорит ўшанда бевосита аҳоли яшаш жойига эмас, балки ўрмонга келиб урилган эди. Шу сабабли ҳам одамларга зиён етмаган. Бироқ уни бутунлай зарарсиз бўлган деб ҳам бўлмайди. Зеро атрофдаги қишлоқларда ҳосилга ва ёғочсозлик корхоналари иқтисодиётига барибир муайян зарар етган.
Яна бир шу каби метеорит қулашига Узоқ Шарқ аҳолиси 1947 йилнинг 12 февраль куни гувоҳи бўлган. Ўшанда Уссурия ўлкасидаги тайгага улкан юмалоқ ҳажмли метеорит келиб урилган эди.
Қолаверса, кўпчилик атиги олти йил олдин, яъни 2013 йилнинг 15 февралида Россиянинг Челябинск шаҳрига келиб урилган метеоритни яхши эсласа керак. Ўшанда воқеани кўплаб ҳаваскор ва профессионал тасвирчилар суратга олишга эришган эди. Ҳатто автомобилларга ўрнатилган видеорегистраторлар ҳам аллақанча видеоёзувларни тақдим этган.
66 миллион йил аввал динозаврлар эрасига якун ясаган астероид эса Тунгускага, Уссурия ўлкасига ёки Челябинскка келиб тушган метеоритлардан бир неча баробар йирик ва оғир бўлган. Ҳисоб-китобларга кўра, унинг массаси ва тезлиги шу қадар катта бўлганки, Ерга келиб урилишидан ҳосил бўлган зарба кучи тротил эквивалентида олганда 100 минг гигатоннани ташкил этган. Бу Хиросимага ташланган ва шаҳарни кунпаякун қилган атом бомбасидан 7 миллиард марта катта портлаш қуввати демакдир! Келиб урилган астероиднинг бутун кинетик энергияси иссиқлик энергиясига айланиши натижасида Ердаги тупроқ қатлами фавқулодда қаттиқ қизиган ва баланд ҳарорат туфайли анча-мунча тошлар ва минераллар ҳам эриб, буғланиб кетган. Оқибатда улар таркибида бўлган заҳарли моддалар, хусусан, олтингугурт буғланиб, атмосферага тарқалиб кетган.
Рўй берган мислсиз офатнинг иккиламчи оқибатлари эса сайёрамиз атмосферасининг ўта қоронғу бўлиб қолиши натижасида Ер юзига Қуёш нурлари етарлича тушмай қолишидан келиб чиққан. Бунинг натижасида иқлим кескин совиган. Ер бутунлай ўзгарган. Биосфера эволюцияси эса тамомила бошқа йўналишга юз бурган. Офатни кўплаб жониворлар турлари, хусусан, динозаврлар енгиб ўта олмади. Лекин сутемизувчилар авлодлари амаллаб ёруғ кунларга етиб олди. Сайёра ўзини қайта тиклагач эса уларнинг даври келганди.
Manba: 24soat.com -Saytdan olindi.
Ushbu ma'lumot dan olindi!
< ! > DO'STLARINGIZGA YUBORING:
Quyidagi yangiliklarni o'qing dod devorasiz:
2222222
| 
